Geniet! (2009)

Kort na het eerste schilderij van 2009 schilderde ik een tweede. En tot nu toe de laatste. Ik genoot opnieuw van het langzaam opbouwende beeld. Het was als het ophalen van herinneringen en het tellen van zegeningen. Van al die keren dat het leven goed was en ik dagen uit duizenden beleefde. Ik kon het er allemaal in opnemen. Zo gaat het ook op de stilste dagen, als gedachten bij me opkomen aan de kleinste dingen. Op zondagen meestal of tijdens vakantie. Dan komen de beelden op die op andere dagen overschreeuwd worden door de hectiek van alledag, zoals kleine sterren en sterrenbeelden door de zon. Gaat de zon onder, dan komen ze op, de ene na de andere, totdat je ze niet meer tellen kan.
Zo gaat het met dit schilderen. Eerst de grote vlakken, dan de kleinere, die zich in het beeld geroepen aaneenrijgen tot sterrenbeelden van herinnerde beelden en gedachten. Dit is voor mij genieten van het leven. Dit is voor mij invulling geven aan het advies dat ruim drieëntwintighonderd jaar geleden al werd neergeschreven in het boek Prediker na de conclusie dat alles en iedereen in een eindeloze herhaling opbloeit, voorbij gaat en vervliegt: geniet, zolang het kan en wacht niet tot de kwade dagen komen.

Elke keer weer anders en elke keer waar (2009)

Ik 2009 wilde ik toch echt weer even schilderen. In rust en harmonie. Zonder een onderwerp te hoeven kiezen. Niet belast met keuzes ten aanzien van de mate van abstractie of de mate van herkenbaarheid. Niet gehinderd door onhandigheid na twee jaar nauwelijks te hebben geschilderd. Gewoon schilderen. Papier, verf, kleuren, vormen en verhoudingen. Meer niet. En meer dan genoeg.
Eerst grote vormen. In aanvang nauwelijks wat zeggend. Daarna de kleinere, de ene na de andere, op afgewogen afstand van elkaar.Daarna de nog kleinere met elk de eigen toegewezen plaats. Totdat het goed was en ik me erin herkende alsof ik in een spiegel keek.
Het is een heerlijke manier van schilderen. Zo vrij en zo oneindig in mogelijkheden. Op de achtergrond, ergens, is er nog een horizon, is er nog een grondvlak met de vrije ruimte erboven. Omdat het daar voor mij steeds weer begint. Niet als keurslijf, maar als het vanzelfsprekende en natuurlijke houvast bij het schilderen. En het maakt dat ik jaren later nog vast kan stellen wat de onderkant en wat de bovenkant is. Hoe het schilderij moet worden opgehangen en moet worden opgenomen in dit blog.
Het is zeker genieten als al schilderend gaandeweg een wereld tevoorschijn komt waarin je kunt dwalen. Door velden en dorpen, over vlakten en onder wolkenluchten. Evengoed is ook dit een wereld om in op te gaan. Ook dit gaat over harmonie, over levensgeluk en herinneringen. Over verbazing en vrijheid. Als je er even bij gaat zitten en je het beeld de kans geeft. Maar dat geldt voor alles als je echt wilt zien. Ook als je de ander werkelijk wilt zien.
Na het dag na dag langslopen van mijn verbeeldingen van de afgelopen tientallen jaren, heb ik deze manier van werken het meest lief gekregen. De andere had ik als weg er naartoe en als zelfstandige verbeeldingen voor geen goud willen missen, maar dit voelt wel als een finish. Dit is voor mij een nooit uitputtende taal die ik overal en onder alle omstandigheden spreken kan. Ik kan er nog wel duizend maken. Elke keer weer anders en elke keer waar.

Een kleine lichte wolk als aandenken (2007)

Dit schilderij heeft lang op de schildersezel gestaan. En soms ook even met het beeld naar de muur. Ik was er speels aan begonnen. Eigenlijk zomaar even. Niet eens op papier, want daar was ik doorheen, maar op de houten plaat waarop ik het papier normaal spande. Ik veranderde het beeld telkens weer. Tot op de dag waarop schilder Corneille overleden was. Met een paar stevige vegen boetseerde ik een kleine lichte wolk als aandenken. Toen heb ik het zo gelaten en heb ik er geen wereld meer overheen willen schilderen.
Zo gaat het met schilderen. Het is schilderen tot het klopt en ik zeker weet: ook dit ben ik. Een enkele keer werk ik jaren aan een schilderij voordat ik er een punt achter zet. Steeds als ik er weer verder mee ga, is dat - hoe kan het ook anders - met weer andere ogen en andere dingen die me bezighouden. En dat niet zonder gevolgen. Over de eerdere afbeelding schilder ik dan maar zo een geheel nieuwe wereld. En nog een, en nog een. Zo zou ik een heel leven door kunnen gaan en kunnen eindigen met dat ene schilderij. De laatste, met daaronder al die andere die aan het zicht onttrokken zijn. Maar zo doe ik het niet. Ik ben blij dat ik onderweg een kleine honderd keer gestopt ben en op een ander vel papier of doek aan een nieuw schilderij begonnen ben. Honderd keer een kopie van wie ik was en van wat in me omging.
Zou ik met één schilderij geëindigd zijn, dan zou me waarschijnlijk gevraagd zijn hoe ik dat nou heb kunnen doen. Dat is toch zonde. Toch gaat het vaak wel zo met hoe we naar onszelf en zeker ook hoe we naar de ander kijken. Het laatste beeld telt en verbergt al het andere daaronder. Het andere dat het beeld van ons en van ons leven nuanceert en kleurrijk maakt. We doen onszelf en de ander ermee tekort als we op die manier het mooie en goede dat voorafging wissen of negeren. De onbevangenheid en de verlangens. De verhalen en het lachen. Het rennen en vliegen. Het doen van dingen die je later laat, maar waar vol overgave in werd opgegaan. En daarom herinner ik. Schrijf en schilder ik.
Een vriend van mijn vader, een Jan met een grijzende baard en een heerlijk verwilderd aquarium - nu ik dit schrijf, besef ik dat hij toen jonger moet zijn geweest dan ik nu ben - zag ik in 1980 in zijn dagboek schrijven toen we in zijn huis in Westendorp op vakantie waren. Hij hield letterlijk een dagboek bij in een toen al indrukwekkend aantal eenvoudige schriftjes vol herinneringen aan juist ook kleine dingen. Vanaf zijn jeugd had hij dat gedaan en hij bracht me op het idee dat ook te doen. Vijftien jaar was ik. En zonder dat hij het wist, zei hij mij dat ook al die kleine en aardige momenten in het leven ertoe doen.

De hemel, voor even (2007)

Ik schilder altijd met een horizon. Zelfs als ik abstract werk is die er nog bij als scheidslijn tussen hemel en aarde. Tussen visioen en werkelijkheid.
En nu dan één keer toch zonder: een blik naar boven waarbij ik de aarde even niet zie. Zoals bij het dwalen door mijn herinneringen van de afgelopen maanden. Zoals het kerkvolk tijdens hun diensten op zondag en daarbuiten. Zoals op dagen dat ik opga in een paradijselijke wereld vol fluitenkruid en meidoorn en tijdens vakanties in de bergen. Op die momenten is er even geen plaats voor de aarde. Maar niet veel langer. Omdat het niet past de aarde de rug toe te keren en te doen alsof alles hemel is. Als het al voor ons (op enige momenten) geldt, dan toch lang niet voor zoveel anderen om ons heen. Omdat het niet past de hemel voor onszelf te bewaren.

Deze had ik nog niet (2007)

Weer een wolkenlucht als resultaat van al die keren dat ik naar de lucht heb zitten turen en ze me wat te vertellen had. Dat ik ervan wilde schilderen en het er niet van kwam. Mijn vader heeft het vaak over 'moaie stikjes' als hij een landschap ziet dat hem aanspreekt en hij met schilderogen naar de wereld om hem heen kijkt. Al die keren wil hij er wel een aquarel van maken. Hij zou er zijn huis mee kunnen behangen met al die mooie werelden die hij had willen schilderen. Het is er in een aantal perioden ook zeker van gekomen. En in zijn hele huis kom je ze dan ook tegen: de verbeeldingen van het strand, van de heide, van de kanaaldijk achter zijn geboortedorp Sommelsdijk en van een laan met bomen in de herfst met blaadjes op de weg die je er zo af kan pakken. Vredige werelden zijn het zonder dreiging van wolken, overladen met zon. En ik schilder de mijne en deze keer met wolken die uit zee oprijzen. Deze had ik nog niet. Nog niet zo imposant. Maar nu dan toch, en nu het schilderij er is, kan ik me niet meer voorstellen dat ze er niet waren.
Zo gaat het telkens. Zo gaat het met verhalen. Met ervaringen. Met kennis van de familiegeschiedenis. Met wel en wee. Met verbeeldingen van generatie op generatie. Zo gaat het met mensen die ik ontmoet en die bedoeld en onbedoeld schakeringen toevoegen aan mijn werkelijkheid. Mensen die naar je omzien en mensen die je negeren. Mensen die je enthousiast maken en mensen die je ontmoedigen. Mensen die alles menen te weten en mensen die het zo zeker niet weten en met het beetje licht dat mensen vaak gegeven is, hun weg gaan; mensen die wel van mysterie weten, maar met schroom in woorden en daden van beneden iets over boven zeggen. Al die indrukken samen vormen mijn geschiedenis en maken me tot wie ik ben. Zo werkt het voor iedereen. Iedereen zijn eigen, meestal ongeschreven, geschiedenis.
Er is weinig voor nodig om te beseffen hoe gelukkig ik ben dat ik mijn eigen leven maar telkens kan nalopen en spellen. Ervan kan genieten en nagenieten. Ervan kan schilderen in de taal van wolkenluchten. Ervan kan schrijven zoals ik afgelopen maanden deed in meer dan zeventig verhalen op dit blog. Meer dan gelukkig als ik zie hoe het leven voor zoveel mensen zo hemeltergend anders is.

Als het goed en genoeg is (2007)

Als het wat langer geleden is dat ik me in de taal van wolken heb uitgesproken, zijn het de wolken zelf die me soms weer aan het schilderen zetten. Bij de eerste de beste aanblik van hoog oprijzende wolken in het voorjaar, besef ik dat er nog zoveel niet verteld is en nog zoveel niet op de manier waarop ik het zou willen, dat ik zo weer aan de slag wil. Genoeg inspiratie voor een mensenleven. Zoals ik een Waddenschilder aan het werk heb gezien die meer dan genoeg had aan de slikken, het water, het licht en de wolken. Omdat ze hem taal verschaften voor zijn verhaal, in eindeloze variaties.
Om wat nog niet verteld was, schilderde ik in 2007 een paar wolkenschilderijen op paneel. Met een kwast én een verfroller. Dat was nieuw voor me en ik genoot van de mogelijkheden ervan. Van de nuances en de snelheid waarmee gewerkt kon worden. Het gaf me energie voor wel honderd schilderijen, maar daarvoor ontbrak me de tijd.
De avond valt in roodbruine kleuren met wolken in vol ornaat. Boven warmgetinte velden zoals ik die het afgelopen jaar ook aantrof op de Hoge Veluwe. Met ruimte om te zwerven en maar te zien waar de dag je brengt. De wolken zijn uitgegroeid tot wat ze zijn en hebben rust gevonden. Als mensen voor wie het goed is en genoeg is, na een leven lang zoeken en vinden, vallen en opstaan, leren en inzicht verkrijgen.
Na al het schrijven over bijna veertig jaar schilderen, nader ik de deur naar het hier en nu. Het is ook voor mij (voor dit moment) goed en genoeg. Over alles leek het wel te gaan. Over de verwondering bij de eerste schilderijen, de keuze voor de academie en wat me daartoe bracht. Over het leren van mijn beeldtaal, het leven van verbeelding, de associaties met de traditie waarin ik ben opgegroeid. Over het voorbijgaan van mensen. Over de herinnering en de gezochte vrijheid en ruimte.
Wat ik nu nog schrijf is als laatste vakantiedagen. Je weet dat het erop zit en kijkt nog even achterom. Nog even een keer dáárheen. Nog één keer de berg op. Nog één keer zonsondergang. Nog even wat herinneringen voor thuis, een souvenier voor deze of gene.

Herinneringen aan de oude dijk (2006)

Ik viel schilderend stil in 2005. Ik had me over zoveel uitgelaten en zoveel beelden gemaakt om me te herinneren aan wat ik me al jong had voorgenomen, namelijk een eigen weg te gaan en waarde te hechten aan wat echt en uit het hart is, dat het wel even genoeg was. Voor dat moment althans, want hetzelfde had ik veertien jaar eerder ook al even gedacht. Er zouden vast weer momenten komen dat ik wel zou moeten verbeelden omdat het me liever zou zijn dan zwijgen.
Zo'n moment was er na een jaar. Het kanaal dat de havens van Middelharnis en Sommelsdijk twee eeuwen lang had verbonden was namelijk gedempt en daarmee had ik toch wel wat verloren. Het was me de plek op de rand van natuur en cultuur, waar ik vaak even afstand nam. Waar ik de wereld om me heen eens even liet voor wat die was. Een deel van de geschiedenis liet zich daar nu nauwelijks nog raden. Geen ramp voor wie niet anders weet en het oude kanaal nooit kende. Ook niet voor wie er veel te herinneren had. Maar wel raar. De kanaaldijk met de meidoorn en de vlier, waarover ik eind jaren zeventig, begin jaren tachtig de Omloop van Menheerse zo vaak had gelopen, was in het kanaal geschoven. De zwaluwen die er twee honderd jaar boven het vlakke water op hoge toon (tri-triet) op insecten hadden gejaagd, hadden er niet veel meer te zoeken. Van herinneringen kunnen dieren immers niet leven. Ik ook niet, maar zonder is het me te kaal.
'Ik leef in het heden en het enige dat telt is de toekomst', vertrouwde iemand me eens toe. Hij had niets met het verleden. Ik vroeg hem, bekend met zijn achtergrond, waarom hij dan toch telkens in zijn Bijbel las als hij niets met het verleden had. Maar dat was anders, zei hij. Toch niet, zou ik denken. De woorden van de joods-christelijke traditie die ook achter deze dijk verankerd zijn in kerkelijke gemeenten, in families, in mensen jong en oud, zijn woorden uit herinnering, woorden uit het verleden die van generatie op generatie in het heden zijn geroepen. Om met mensen op weg te gaan. Om ze een weg te wijzen. Dé weg zullen de meesten van hen zeggen. Omdat ze geen andere zien en omdat ze er thuis zijn. Omdat de hoofdpersonen van al die verhalen voor hen geen vreemden zijn uit langvervlogen tijden, maar mensen van vlees en bloed. Metgezellen onderweg naar eenzelfde toekomst over de grenzen van de tijd.
Met die woorden is in de tijd heel wat gebeurd en gedaan. Ze zijn verweven geraakt met leerstelligheden en in handen gekomen van mensen, van mannen meestal, die van verbeelding en mysterie geen weet hebben, maar slechts van standen van zaken, van feiten en weten. Die de waarheden hakten uit steen.
Veel mensen voor wie het niet langer uit te houden is, nemen de benen. Pakken hun koffers met het noodzakelijke. Soms met meer, soms met minder. Dan maar helemaal opnieuw beginnen, is voor hen de gekozen weg. Liever hérbouwen dan vérbouwen. Met vallen en opstaan, dat wel. En vaak ook in het besef dat met het badwater meer is weggegooid dan hun lief is. Ze hebben een deel van hun verleden weggedaan. Het kompas dat zo vanzelfsprekend de weg had gewezen. Wat blijft zijn de herinneringen. De oude psalmen en gezangen die nog jaren en niet zelden nog een leven lang nagalmen in hun hoofd of in theatervoorstellingen van domineeszonen.
Ik heb de dijk geschilderd en de warme tinten van de nazomeravond. Om de oude dijk langs het stille water te herinneren. Om de diepe gronden achter de dijk die me lief zijn, niet te vergeten en mee te nemen in het eigen verhaal. Omdat het moet kunnen om met meer dan niets te beginnen. Met veel meer zelfs.

Het onbekende (2003)

Ik roep mezelf meer dan eens op, niet alleen toeschouwer te zijn. Me over te geven aan de ervaring en maar te zien wat die me brengt. Zo leef ik ook op heel wat dagen en momenten. Zo schilder ik ook vaak, maar de tweede helft zoek ik telkens toch analyse, structuur en harmonie. Geen overgave tot het eind, geen einde zonder afgewogen keuzes en balans. Uiteindelijk ben ik toch weer de toeschouwer die afstand heeft genomen. Conclusies heeft getrokken. Die zijn haar weer heeft gladgestreken en zijn jasje weer in de plooi heeft. Zoals vlak voor thuiskomst na een uurtje rennen, springen en stenen sjouwen in het bos.
Op één schilderij is de ervaring, althans veel meer dan bij de andere, blijven staan. Nog voor de analyse de overhand zou nemen. Zoals bij het kijken naar een film, als ik me nog niet afvraag wat die me te zeggen heeft. Zoals het dollen en plezieren in de golven op een mooie zomerdag, nog voor het verhaal wordt verteld van hoe mooi het was. En dat ene schilderij is deze. Een paar stappen naar rechts en het wordt toch weer afwegen, een paar naar links en het wordt blind slaan op de toetsen. Nu is het improviseren. Nog net. En ik koester het resultaat. Dit ben ik als ik de bergen in trek, en over steeds grotere rotsblokken klauter zonder te weten of ik er op die manier wel komen kan. Als zware mist me er overvalt en ik nog nauwelijks een hand voor ogen zie. Als ik Flakkee rondloop en na negentig kilometer alles in mij uitschreeuwt dat het genoeg is, maar ik verder ga. Als ik in het bos toch nog niet omdraai, terwijl het laatste licht verdwijnt bij het vallen van de avond. Kortom: dit ben ik als ik het niet zo zeker weet. Waar ik sta of waar het heenleidt. Dit is de ervaring als ik wil weten wat er achter de horizon is. Als ik wil weten of het misschien toch anders is dan me altijd is verteld. Als ik nog geen tijd nam, of nog geen tijd had, om terug te kijken. Zou ik doorgeschilderd hebben, dan had ik de ervaring erin besloten. Een wereld verbeeld waarin de ervaring werd herinnerd en opnieuw mogelijk zou zijn. Zover liet ik het deze keer niet komen.

Het vroege ochtendlicht (2004)

Lege landschappen hebben zeker bij het ontwaken ervan aan het eind van een donkere nacht iets van een begin. Iets van het scheppingsverhaal in het Bijbelboek Genesis dat de wording van de aarde beschrijft als het begin van een dag in het land waar het verhaal zijn oorsprong heeft. In Mesopotamië; het vochtige en vruchtbare Tweestromenland. Het eerste dat verschijnt is het licht. Nog geen zon te zien. Ook de horizon niet die in nevelen is gehuld. Als de aarde er opwarmt, lost de nevel op en komt de einder tevoorschijn, scheiden de wateren van boven de aarde zich van de wateren onder de aarde. Vervolgens komt meer en meer de aarde tot leven. Het is het verhaal van de wording van de aarde dat de vertellers en de toehoorders daar elke dag voor hun ogen zagen gebeuren. Het verhaal van goden en machten die het tegen elkaar opnemen, dat al eeuwenlang van generatie op generatie was doorgegeven tot het tot de wereldwijd verbreide versie van het oude Israël kwam.
Ik zoek de lege landschappen graag op. Om de ruimte en de vrijheid. Om me los te maken van alles wat we ervan gemaakt hebben. Van alles wat we bereikten en verloren. Om weer iets van die oorspronkelijke verbinding met de aarde te ervaren. Zandverstuivingen en de strandvlakten, slikken en uitgestrekte heidevelden. De laatste kreeg ik al schilderend voor ogen toen ik, weer op doek, aan een landschap werkte. Het beeld van de Posbank bij Arnhem kwam op: het uitgestrekt op en af gaande landschap met lome heuvels dat maar plaats lijkt te bieden aan één plant: de geharde en stugge struikheide, tot waar het oog de heuvels af kan zien. Het is een landschap dat zo is blijven liggen nadat het was omgevormd door ijs, door water en door wind. Kaal, onherbergzaam en genadeloos lagen de tot forse hoogte opgeduwde rivierafzettingen er bij en daar is weinig aan veranderd.
Ik schilderde een wereld van donkere heide, van heuvels en nevel. Een wereld die ontwaakt en langzaam volstroomt met het vroege ochtendlicht. Een wereld zoals ik die maar zelden zie, zo vroeg en zo leeg. Maar de dagen dat het er van komt, zijn voor mij dagen uit duizenden.    

Feest in Luxemburg (2004)

Na een vakantie van een paar weken in Luxemburg was het te mooi geweest, zoals elke vakantie overigens, om er geen beeld van te maken. Met ons Volkswagen-golfje, dat zuchtend en kreunend telkens verhit uit de scherpe dalen omhoog was gekropen, hadden we het land verkend. Verkoeling gezocht - tot mijn enkels want ik heb een hekel aan zwemmen - in rivieren en stroompjes die in het zachte gesteente van de ondergrond diepe dalen met steile hellingen hebben uitgespoeld. Ik genoot er van de glooiende velden van groen en goudgeel koren, van korenbloemen en klaprozen. Van meanderende rivieren met in scherpe binnenbochten, hoog erboven in bruinen en grijzen de oude steden. Van de wegen die steiler dan ik ze later in Zwitserland tegenkwam, slingerend het dal opzochten. Van de mistflarden in de ochtend en na een zomerse bui en de beken vol keien en stenen vol fossielen op een hoog plateau. Ik voelde er de tijd. De geschiedenis van het land, al was het nog met andere ogen dan nu.

Ik schilderde een onbezorgde wereld met wolken die vrolijk en zonder ander doel dan dat te zijn, als zonnen boven het golvende land hangen. Het is een wereld die geen richting heeft en geen einde kent. Alles wat er is, is er vanzelfsprekend en altijd. Het blauw van de lucht, komt evengoed terug in het land, onder de horizon. Dit is geen wereld waarin je wat te vrezen hebt. Het is ook niet de wereld waarin we op vakantie waren. Het was onze wereld, van die paar weken. Een wereld die ik langer wilde vasthouden dan die paar weken na thuiskomst, waarin je angstvallig en tevergeefs probeert te bewaren wat in die vrije weken gevonden werd. Het was de wereld waaruit ik de dagelijkse rompslomp en het gedoe met een autootje dat ik tot twee keer toe bij de garage in Clerveaux had moeten brengen omdat hij het leek te begeven, had weggefilterd en waarvan ik de vrede, de ruimte, de zonovergoten velden en de vrijheid had bewaard. En daar schilderde ik van. Om er iets van mee te nemen in de tijd. 

  

Alleen, soms even. Hoe kan het ook anders. (2003)

Het vinden van een taal om de wereld om ons heen onder woorden te brengen, start vanaf de eerste dag en zet zich levenslang voort. Als het goed is. Als anderen ons de ruimte gunnen om onze eigen taal te vinden. Als we die onszelf gunnen en we de moed niet verliezen.
Om niet bij nul te hoeven beginnen, wordt door mensen om ons heen taal aangedragen, waar we ons de eerste tijd prima mee kunnen redden. We blijven er in ieder geval mee in leven. Totdat die collectieve taal aan grenzen raakt en niet langer toereikend is om meer te zeggen dan al gezegd kan worden. En dan zijn we aan zet. Dan is het kiezen: óf we accepteren dat niet alles onder woorden te brengen is, óf we doen nog een gooi. Het is de gooi van dichters die voor wie kleine oren heeft en haast, in onbegrepen woorden en zinnen een poging doet om tóch onder woorden te krijgen.
Zo is het ook met schilderen en met verbeelden in het algemeen. Ik ben opgegroeid met een beeldtaal die al veel mogelijkheden gaf om mijn verhaal te vertellen. Toch raakte ik aan de grenzen en de grenzen van vrijheid ervan en koos ik ervoor nieuwe taal te vinden. Taal die ik anderen al wel eens had zien gebruiken, en ook eigen taal. Verder. Communicatie met mezelf, dat eerst, en uiteindelijk met mensen om me heen die die taal verstonden of wilden leren verstaan. Op dezelfde manier zie ik anderen hun eigen taal en verbeelding zoeken. Eenzame wegen soms gaan en onbegrepen. Voor het zover is dat 'de mensen' hun taal verstaan, zijn ze vaak al 'uit de tijd'. Ze waren hun tijd vooruit, wordt dan gezegd, zoals iedereen zijn tijd vooruit is als hij nieuwe wegen gaat, nieuwe taal en verbeeldingen vindt.
Wie zou niet omkijken om te zien of er zijn die volgen of proberen te volgen? Niet omkeren als blijkt dat dat niet zo is, en dichterbij de taal van anderen beginnen? Vincent van Gogh niet. Hij ging telkens wéér verder. Nog eenzamer. Vocht onder de bulderende zon van Zuid-Frankrijk met de verf en met zichzelf om nieuwe taal te vinden, ver van de mensen om hem heen en daardoor stervenskoud. Ver van die zeiden dat het nergens over ging, die taal van hem. Het duurde langer dan een mensenleven om begrepen te worden. Te lang voor hem. En zo vergaat het velen. Vaak ook wordt nooit begrepen, blijft het eeuwig eigen taal, waar niemand wat mee kan dan hooguit concluderen dat er nog weer andere wegen zijn, blijkbaar, om werelden onder woorden te brengen. En als ze het slechter treffen, worden ze als idioten of verdwaalden aan de kant gelegd.
Het kan ook genoeg zijn, eigen taal te vinden, voor eigen oog met hart en ziel. Tussen eigen taal en taal van veel meer mensen ben ik schilderend soms voorúit gelopen zonder om te zien of iemand het nog volgde. Ook teruggegaan en anderen weer opgepikt en ook om zelf weer aan te kunnen haken. Eenzaam werd het mij niet, alleen soms even. Hoe kan het ook anders.

    

Een wereld van verbeelding (2004)

Op de academie heb ik heel wat keren op doek geschilderd, maar daarna koos ik telkens voor papier. Totdat ik een paar opdrachten kreeg, met de wens dat ik op doek zou schilderen. En zo kwam ik er uiteindelijk toe dat ook voor mezelf te doen. Het gaf me de kans voor een groter formaat te kiezen dan ik tot dan gewend was. Ik kocht een opgespannen doek van een meter bij één meter twintig. Heerlijk, zoveel ruimte en het schilderen met brede slagen tot het beeld aan het woord kwam. Tot het taal werd. Tot het sprak over wat oog en hart ooit ergens hadden gezien. Over wolken die spreken van geluk en licht dat korenvelden in goud verandert. Over wolken die het licht wegnemen, die woorden vormen voor de neergeslagen en gekwetste ziel.
Wolken zijn voor mij dragers van de boodschap dat er aan te ontsnappen valt. Aan de aarde die mensen bindt aan zoveel moeten en dromen in mensen doet verstommen. Ze nodigen me uit een eigen weg te gaan. Om met ze te spreken. Ze geven me energie die ik nergens meer vandaan dacht te kunnen halen. Andere keren vertellen ze van onheil en dreiging, van weemoed en wanhoop.
En toch: wat wolken voor mij ook zijn geworden en wat ze ook met me doen, ze zijn van verbeelding. Zoals heilige bergen die met hun top tot in godenrijken reiken. Waar goden worden ontmoet en wijsheid aan mensen wordt overgedragen. Niet omdat het zo is, maar omdat we het zo zien, doordat ze voor ons dragers van meer geworden zijn. Omdat ze ons doen ontsnappen aan de aarde en tot meer bewegen dan het aardse. Tot omzien naar mensen om ons heen.
Over dat leven met de verbeelding, de relatie met de wolken, van de wolken met de aarde, van het elkaar vinden van die twee uitersten, schilderde ik die meer dan een vierkante meter vol. Vol met individuele en collectieve verbeeldingen, tot drager van geheimen en herinneringen. En toch: een wereld van verbeelding. De wolken dansen niet, spreken niet, genezen niet, omarmen ons niet. Niet uit zichzelf. Ze doen het omdat wij het doen. En wij doen het omdat we plaats geven aan het mysterie. En er zijn er, die zeggen dat dit plaats geven aan het mysterie, het mysterie zelf is.  

De waterval (2003)

Nóg een keer wilde ik met Ruisdael op pad. Nóg een keer met 'De waterval', die in het Rijksmuseum in Amsterdam dag na dag te bezichtigen is. Met zijn verhaal dat in dramatische schilderijen geschreven is. Dramatischer dan de zichtbare werkelijkheid. Geladen met de krachten die mensen omringen. Krachten waartegen mensen niet zijn opgewassen en die hij uitbeeldde in kolkende waterstromen die zich een weg banen door oeroude bossen die uiteindelijk ook zelf ten prooi vallen aan het geweld en het verval. Je proeft dat de schilder weet heeft van de strijd die mensen hebben te leveren om het hoofd boven water te houden. Je voelt dat de mensen, die in zijn schilderijen onbetekenend klein zijn, feitelijk niets in te brengen hebben als omringende machten hen treffen.
Het Bijbelboek Prediker spreekt woorden uit hetzelfde besef van het hier en nu. Het voegt er de constatering aan toe dat deze machten goeden en kwaden treft, de wijze en de dwaas. Ieder treft hetzelfde lot. Ruisdael leefde in de tijd dat ziekten als de pest rondgingen waaraan tijdens een epidemie de een na de ander bezweek. Je was dan nergens en mocht hopen dat je met de mensen om je heen gespaard bleef. Wij hebben te kampen met ziekten van onze tijd die levens op slag ontwrichten. Ook in onze weelde, zij het dat die voor de een groter is dan voor de ander, zijn we de kleine mensen op de schilderijen van Ruisdael. We leven onder dezelfde wolken en dreiging van machten.
Maar dit is ook waar: wie er nog van schrijven of schilderen kan, is bevoorrecht boven die ten onder gaan. Die nog in vrijheid en gezondheid leven boven die de strijd aan het verliezen zijn of reeds verloren.
Geniet van het leven voordat de tijd komt dat je ogen het laten afweten. Voordat je handen, je benen, het leven zelf je in de steek laten. Voordat de steel knakt en de schoonheid van de bloem onomkeerbaar verloren gaat. Daartoe roepen de duizenden jaren oude woorden van Prediker me op. Dat zeggen de wolkenluchten van Ruisdael. En daaraan herinner ik mezelf met dit schilderij. De bomen zijn er tot wolken geworden. Nergens een stad of dorp. Geen mens te bekennen. Krachten houden er huis op een aarde die woest en ledig geworden lijkt. Krachten die je doen schuilen. Bij mensen. In visioenen van taal. In het resterende licht dat we voor geen goud willen missen. Zonder die tegenkrachten is het uit. Is het geen leven.
Of deze verbeelding ook echt de werkelijkheid van de wereld om ons heen is? Er zijn momenten waarop ik van harte het tegendeel zou wensen.

Gaan zitten bij een bloem (2003)

Onbevangen zijn als een kind dat gaat zitten bij een bloem en zich verwondert, dat opgaat in het spel en het leven als een droom betreedt. Het gaat al gauw ten onder in de drukte van het bestaan. In de kennis van het kwaad en in het besef van tijd. In het verzadigd oog. En ook in dat-we-grote-mensen-zijn. We zouden het wel willen, maar het glipt ons door de vingers. Zoals de oceaan een ijsberg erodeert, zo lijkt het leven tol te eisen van het kind in ons.
In mij voegde die onbevangenheid zich bij mijn eerste liefde voor de wilde planten rond het dorp, in de Christoffelpolder buiten Sommelsdijk, op de slikken en de schorren, in de duinen. Het kon nog net. Nog net voordat de dagen zich zouden vullen met veel meer moeten. Nog voor de eindigheid zich aan me op zou dringen. Toen iedereen er nog was alsof het altijd zo zou zijn, al had ik beter kunnen weten. Toen al.
Iets van die onbevangenheid en van die eerste liefde heb ik bewaard. Goed bewaard, voor op de mooiste dagen. Om in beleving en verwondering weer even als een kind te kunnen zijn. Genoeg ook om ervan te kunnen schilderen en me aan mijn voornemen te herinneren.
Ik koos voor een onverharde afrit tegen een dijkhelling op het zuiden. Het warme domein van bloemen en insecten. Van de gele agrimonie. Van de blauwgroene kruisdistel en de kleine vos. De eenvoudige werkelijkheid waarin ik thuis was. 'Wee de mens in wie de kinderziel verloren gaat' zou voor mij de passende titel van het schilderij kunnen zijn. En terecht, want het is oppassen geblazen.

Wuivende halmen aan de Stadsedijk (2002)

Als ik op Flakkee ben, is dat vaak maar voor een dag, maar in de jaren negentig en ook nog wel kort daarna was ik er regelmatig een paar dagen achtereen. Om de familie en wie ik er toevallig tegenkwam weer eens te zien. Om door de zo bekende straten te lopen, als door een verhuisdoos vol herinneringen. Om het hart op te halen in de polders aan de randen van het dorp.
Op een van die dagen was ik er mooi even tussenuit gepiept. 'Ik ga even een rondje doen', zal ik wel hebben gezegd, en dan waren ze me echt wel even kwijt. Dat wisten ze. Ook dat ik vast weer wat later thuis zou zijn dan vooraf ingeschat. Toen ik de deur achter me dichttrok, had ik nog geen idee waar ik heen zou gaan en uit zou komen. Ik zou wel zien en dwaalde door het dorp en daarbuiten.
Het was een onstuimige dag met een scherpe zon en stapelwolken. Ik raakte buiten het dorp om van de wolken te genieten en werd op de Stadsedijk tussen Middelharnis en Stad aan 't Haringvliet verrast door het spel van de wind met het gewas in de polder. Ik besloot ertussen te gaan staan om het beter te zien. Om het te beleven en er foto's van te maken. Het was er onvergetelijk. Dat wist ik tóen gelijk al. Wat een ruimte. Wat een heerlijk gevoel van vrijheid tussen de halmen die glinsterend in het licht, om me heen wuifden en van me af in lange lome vlagen. Het zonlicht dreef jachtige schaduwen over het veld, over het eiland naar Nieuwe Tonge en verder. Het waren heerlijke momenten. Voor een toeschouwer onbetekenend en niet bepaald onderdeel van een wereldreis. Maar toch, meer zocht ik niet. Het was me meer dan genoeg.
Het schilderij dat ik er jaren later van maakte, is de nagalm van dat eindeloze vrije halfuur in de wind en in de zon. Het herinnert me eraan. En het roept me op meer dan toeschouwer te zijn.

Een eindeloze, stille wereld (2002)

Als we vlak voor de winter staan, verdwijnen de laatste intense kleuren van de herfst en hult het landschap zich in grijze tinten. Het is de tijd van weemoed. Van de dingen die voorbij gaan. Van verlaten  landschappen waarin ik nooit eenzaam, maar graag alleen ben. Het is de tijd van onverklaarbaar heldere en nooit gewiste beelden en herinneringen die tevoorschijn komen als sterren bij het vallen van de avond. Ze zijn er altijd, maar verdragen de hectiek en alle prikkels van de omringende wereld niet. Vanaf november zijn ze er op vrije dagen. Ongevraagd, en ik geniet ervan. De geur van het zand in de kelder onder de gasfabriek, de emmers met kluiten gras en paddenstoelen, de bomen waarin ik klom met elk een eigen vorm, de vijver met goudvissen op de route naar de kleuterschool, de dolgelukkige weg naar huis met onder mijn arm een vel tekenpapier van een kwartje, de groen met rode stekelbaarsjes in een hoge weckpot in het kamertje waar mijn zusje was geboren. Het witte bankje op het plaatsje bij opa en oma achter het huis. De vrolijke boerenbontborden waarvan ik bij hen at die ene keer. Eindeloos veel herinneringen aan de lieve jonge jaren, aan al die glimlachen van het leven van waartussen - als daarvan dan sprake was - de misère is weggewassen met de tijd.
In de winter van 1991, een mooie met een paar weken lang sneeuw en kou, en tochten over hard, zwart ijs, maakte ik foto's van de uiterwaarden aan de IJssel, tegenover Kampen. De wereld droomde er onder een waterige zon en ik liet me erin opnemen. Nam de beelden van die tijdelijke wereld mee om ervan te genieten als in andere jaren de winter verstek zou laten gaan en de maanden met wind en regen zouden passeren, zonder zelfs een sprankje hoop op winterweer. Het waren foto's om niet te vergeten. Om er ooit eens van te schilderen. En elf jaar later kwam het daar van.
Ik schilderde uit verlangen een eindeloze, stille wereld met ijsschotsen die achtergebleven waren op de verijsde oever, met de dromende stad vol gebouwen die de eeuwen trotseerden op de achtergrond. Een wereld die niet wordt bedreigd door pekel, dooi of regen. Door niets en niemand.

Zilverwitte wolken (2003)

Ik had weer zin om te schilderen en na het verbeelden aan de hand van eigen foto's ooit gemaakt op Flakkee, wilde ik weer gewoon op wit beginnen en maar zien waar ik uit zou komen. Ik keerde terug naar dat andere landschap. Naar de zandverstuiving. De woestenij. En zoals al zo vaak bij zo'n eerste schilderij na een tijd van rust, was het er ineens, alsof het in de maanden ervoor had liggen rijpen. En het was goed. Goed voor mij althans. Dit was ik. De zilverwitte wolken, de ruwe donkerbruine structuren op het land en het oplichtende zand.
De verbeelding was uit het niets opgekomen en vertelde het aardse verhaal van mijn hemel. Van de momenten waarop het ons voor even volmaakt goed is, temidden van de krachten waardoor we van het ene op het andere moment maar zo ten onder kunnen gaan. We zijn kwetsbaar en sterfelijk, maar op die gelukkigste momenten even niet. Even durven we er volledig op te vertrouwen dat we dat niet zijn. Het is als op de momenten dat een omhoog geworpen bal even stilhangt in de lucht; alsof hij met de zwaartekracht niets te maken heeft. Even maar. Even tussen het ernaar op weg en het er weer vandaan. Het zijn de ongelijk verdeelde parels van het leven. Het zijn de momenten ook waarop onze verlangens werkelijkheid zijn. Ons verlangen naar heelheid, naar harmonie, naar liefde, naar geborgenheid, naar vrijheid. Een onhoudbare werkelijkheid, maar toch...    

Het vertrouwde hof (2002)

Rond de dorpen op Flakkee liggen veel moestuinen. Ze vormen, bezet met kleine soms nog zwartgeteerde schuurtjes, de kleinschalige en geleidelijke overgang van de landerijen naar het dorp. Door nieuwbouw zijn ze soms omringd geraakt door nieuwe straten, maar lang niet alle. Het zijn de tuintjes van de gewone man die voor een deel door de diaconie van de kerk destijds werden toegewezen aan de armen om er de eigen groente en wat fruit te kunnen verbouwen. Maar het was meer. En zeker werd het meer. Het werd de zo gewenste onderbreking van een verder soms saai bestaan. Het bracht de mensen waar ze hoorden: onder de hemel, buiten en levend in bewuste afhankelijkheid van het weer en de seizoenen.
Mijn opa had ook een tuin, een hof zoals ze dat daar noemen. In eigen bezit zelfs, niet ver van zijn huis. Achter een steeds schever zakkende betonnen schutting groeiden aardappels, bramen met doorns en zoetere zonder, frambozen, bonen, sla, andijvie, zwarte bessen, veldsla, de boerenkool en spruitjes pas laat in het seizoen en zoveel meer. En hij had er een stukje met bloemen voor op de vaas. Hij oogstte zoveel aardbeien (aerbezems) dat hij vaak een halve emmer bij ons en bij andere familieleden en buren afleverde. Ook voor hem was zijn hof de welkome afwisseling van het verder, zoals mijn oma tijdens een opgenomen gesprek begin jaren zestig opmerkte, eentonige leven.
Aan de rand van zijn hof groeiden populieren. Steeds dikker en steeds hoger. De groente in de tuin stond in de buurt van die bomen daardoor steeds lager, tot ze van water en licht beroofd, stonden te verpieteren. Hij had het lange tijd maar laten gebeuren. Verwachtte niet dat hij bij de gemeente wat bereiken kon. Pas jaren later trok hij, aangemoedigd door anderen die zeiden dat het zo niet langer kon, de stoute schoenen aan. Maar hij kreeg te horen waar hij al die jaren al wel bang voor was, en erger. 'Een dubbeltje wordt nooit een kwartje' en dus moest hij er maar niet op rekenen dat het goed kwam: dat was zo ongeveer de uitkomst. En de bomen bleven. Maar zijn tuin ook, en ook de aardbeien en al het andere, al waren sommige planten dan wat klein. Het was zíjn grond en dat bleef het tot op zijn laatste dag.
Uit het vervallen schuurtje nam ik na zijn overlijden zijn oude klompen mee. Ik heb ze nog. Evenals zijn stoel waarop hij vaak zat aan de met een zwaar kleed gedekte tafel. Op het kleed de kanariepiet en het stenen ezeltje voor een kar vol eeuwig leven - zo genoemd omdat dat fijnbladige plantje van geen wijken weet. Door het raam keek hij op zijn kleine tuin, van een paar meter bij een paar meter. Daar stond hij vaak met de handen op de rug te kijken hoe het seizoen vorderde, hoe het de tijd werd van de afrikaantjes, van de rozen en geraniums. Dat was zijn siertuin. Het hof lag honderd meter verderop.
Het ging over op twee van zijn zonen. Ook op mijn vader. En niet alleen het hof, maar ook de liefde voor de planten, voor de gang van de seizoenen. Ook het geduld om te zaaien en wekelijks en vaker te verzorgen tot de oogst. Het werd ook voor mijn vader een paradijsje op aarde. Met zelfde planten, soms net even anders neergezet, maar toch als van zijn vader. Dat moet ook leven met herinnering zijn, ook als het niet wordt uitgesproken.
Rond de dorpen Middelharnis en Sommelsdijk zijn er honderden van die tuinen, met evenzovele liefhebbers en verzorgers. Voor een enkeling (althans, dat hoop ik) is het vooral mooi even weg van het gebemoei van moeder de vrouw, voor de ander is het de heerlijke buitenlucht buiten de drukte van het dorp dat in zoveel opzichten hun dorp niet meer is. Het is er rustig in die tuinen, met het zicht op het dorp en de oude kerk. De tijd gaat er langzamer. Gaat er nauwelijks. En het leven is er echter. Het gaat er over regen, over zon en warmte, over zaaien en oogsten.
Ik schilderde een moestuingebied aan de rand van Middelharnis, grenzend aan uitgestrekte akkers, waar mijn vader ook een tijdje een hofje had. Ik schilderde ervan omdat ik aangetrokken werd door de eenvoud, door het hof als middelpunt van de wereld, dat de trotse pachter voor geen goud zou willen missen.

Herinneringen aan de Stadsedijk (2002)

Ik kon het niet laten, wilde het niet laten, weer even schilderend terug te gaan naar Flakkee. Wéér nam ik de dia die ik er rond 1988 maakte en die me al zo vaak aan het schilderen had gezet. Het is het zicht vanaf de Molenweg aan de rand (toen nog) van Middelharnis, op de dijk naar Stad aan 't Haringvliet.
Ik genoot opnieuw van de zon en de wolken. Van het ruisende riet en het golvende, goudgele koren dat al zoveel jaren eerder was gemaaid. Het beeld vermengde zich met het gevonden geluk dat daar, al lijkt dat voor mij soms zo, niet voor het oprapen ligt, maar aangezet door het beeld in mij opwelt. Een deel van de verbeelding is er dan ook niet te vinden voor wie het eiland op zou zoeken. Dat deel zal de toeschouwer zelf mee moeten nemen, zelf toe moeten laten, op moeten roepen. De kleuren werden krachtiger dan ik ze daar ooit zag. Het werden mijn kleuren en mijn wolken.
Het roept ook míjn herinneringen op. Aan de enkele fietstocht op een winderige zomerdag, naar mijn oom en tante die voorin Stad aan 't Haringvliet aan de dijk woonden. Aan de tocht in de auto toen ik een uur na het overlijden van mijn moeder naar die oom en tante werd gebracht. Twee mooie mensen die het, in mijn beleving, waagden tegen de stroom in te roeien. Die benieuwd waren hoe het je ging, die het keurslijf van de gewoonte niet accepteerden en een eigen weg gingen. Ik ben veel mensen dank verschuldigd om wat ze me, waarschijnlijk onbewust, meegaven, ook mensen die met de stroom meedrijven, maar zeker ook deze twee.
Over de Stadsedijk reed ik ook naar een boer om er bollen te pellen. Kleine bollen, waardoor het een eeuwigheid duurde om de kist vol te krijgen en waardoor er per uur zo weinig verdiend werd, dat iemand het had gewaagd bij de dikke, sigarenrokende boer te protesteren; even later was de deur kort opengegaan en had de verhitte boer 'drie gulden voor 'n kiste' toegebeten. Dat was twee kwartjes meer. Reden genoeg om even ingehouden te juichen. Na een week had ik genoeg geld voor een elektrische trein en hield ik het weer voor gezien.
Het zijn herinneringen die al gauw verloren gaan in het grijs van de tijd. Herinneringen die een ander niet kan zien, maar die van het schilderij er voor mij niet alleen een maken uit herinnering, maar zeker ook tot herinnering. Tot in lengte van dagen.

Kootwijkerzand: zwemmen zonder kurken (2002)

In 2002 ging de storm van het schilderen, die twee jaar had geduurd, liggen. Twee jaar lang had ik de wereld om me heen schilderend doorzocht en ook mezelf. Vaak begon het ergens op mijn geboortegrond en ging het over Flakkee, over Middelharnis en Sommelsdijk, de polder met de hoge luchten. Over de mensen daar en die ik er verloor. Geen onverwerkt - en als dat toch zo was, dan slechts ten dele - maar wel verdiept en uitgediept verleden. Ik zocht daarbij mijn eigen taal. Opnieuw, want ook eerdere perioden had ik dat gedaan. Maar nog niet zo intensief; soms maandenlang een schilderij per week. En nu kwam ik aan de rand ervan. Ik had me over zoveel uitgesproken, zoveel verbeeld, dat het goed was. Vanaf nu zou ik schilderen als ik het niet laten kon. Als het moest, een enkele keer ook voor een opdracht, meestal omdat mijn hart weer even te vol was om te zwijgen.
Een van die keren schilderde ik dit schilderij. In de ontspanning van het resultaat van de voorbije twee jaar, kwam, als schilderde ik het niet zelf, mijn verbeelding van de zandverstuiving van het Kootwijkerzand tot stand. Inclusief de herinnering aan het roodbruine zand dat op uitgestoven plaatsen aan de oppervlakte lag en aan de witte wolkjes in het heerlijke blauw boven de horizon. Ik schilderde niet van Flakkee. Ook niet uit herinnering eraan. Het was me gelukt ook buiten het eiland mezelf te vinden in het landschap. Er taal te vinden om mijn verhaal te vertellen.
Zonder mijn jeugd op het eiland was ik dezelfde niet. Schilderend niet en in zoveel andere opzichten niet. Maar ook dit is zeker waar: zonder de wereld erbuiten was ik dat niet. Ik besef goed dat ik het product van beide ben. Los gekomen van het eiland, maar niet geworden zonder het eiland. Op de zandvlakten bij Kootwijk ervoer ik dat weer eens intens en dat ik de zandverstuiving zo graag als onderwerp nam, heeft daar zeker mee te maken. Ik voelde me ook daar zo vrij als een vogel. Liet het hele landschap in me toe. Het genadeloze, de dynamiek, de ruimte en het spel van wolken en schaduwen die hemel en aarde verbinden.
Dat ik mijn eigen weg vond, in de landschappen buiten Flakkee, geldt ook voor mijn weg in het leven met en het spreken over de aarde en de hemel, over het mysterie dat ons omringd en waar we zelf onderdeel van zijn. Ook in dat opzicht heb ik een landschap buiten Flakkee gevonden waar ik evengoed thuis ben. Ook daarvoor geldt dat ik zonder mijn jeugd op het eiland niet dezelfde zou zijn geweest. Ik heb de ziel van de verbeelding daar meegenomen en er eigen taal voor gevonden. Het is geworden tot zwemmen zonder kurken, waar ik het zonder niet zou hebben geleerd. Het besef dat dat zo is, verbindt me voor altijd met de verbeelding op het eiland, van ouders en anderen die het - ook zonder woorden - onder woorden brachten.

Dromerij aan zee (2002)

De ontmoeting van water, lucht, wind en land is aan zee, op het strand en in de duinen telkens weer anders. Aan een dag intensief opnemen van wat zich daar aan me voor doet, zou ik jaren verbeeldingen kunnen ontlenen. Zoals dat kan aan de indrukken van een enkele dag uit het gewone dagelijkse leven. Het gewone waarnaar je terugverlangt, meer dan naar het extreme en ultieme. De geur van de vroege ochtend en het geluid van vogels in de tuin en om het huis, die ik alleen maar waarneem als ik echt vrij ben, waardoor het lijkt alsof ze verbonden zijn aan vakanties en vakantieadressen. Op andere plaatsen lijkt het daardoor doorgaans beter, mooier. Daar ruik ik de bloemen, hoor ik de vogels en zie ik de kleuren in de lucht. Het zijn de dingen die we verlangen als alles ons uit handen valt. De dingen die we na een bezet en gevierd leven, voor geen goud zouden willen ruilen tegen wat we ook maar bereikten. Het zijn de dingen die ons vanzelfsprekend omringen en die we alleen maar hoeven toe te laten om er van te genieten.
Aan zee is het genoeg de vrije ruimte, de atmosfeer en de ervaring toe te laten. Meer wordt er niet van je verwacht, en dat maakt het tot zo'n heerlijke omgeving. Althans voor mij. Zoals ook de zandverstuivingen en de uitgestrekte velden van de Veluwe.
Daardoor is het schilderen ervan ook zo bevrijdend. Je schildert een horizon en het feest kan beginnen. Ik hoef de herinnerde ervaringen met het licht en de lucht, de ruimte en de wolken maar toe te laten en de verlangde wereld ontstaat. In dit schilderij, dat ik na de zomervakantie in Veere maakte, dwaalt het ongrijpbare zonlicht over het strand en bloeien al even ongrijpbare wolken op. In allerlei opzichten is het niets. Is het slechts dromerij waar je niets voor koopt. En was de dromerij met het toelaten van ervaringen en herinneringen eindpunt, dan was het misschien ook wel niets. Maar het is meer. Het doet meer. Het houdt mijn ogen in de realiteit van alledag open voor het kleine en onvervangbare. Voor het licht, voor de wolken, voor de bloemen die de een na de ander de bermen en de velden kleuren, voor de liefde van mensen en voor mensen, voor hun liefde voor het ogenschijnlijk onbetekenende. Het houdt op de been in een wereld  waar mensen tussen genadeloze raderen van economie, van macht, van ziekte, van onrecht, van gewoonte en overtuigingen verloren dreigen te gaan en tot slechts overlevers dreigen te worden. Tot overbruggers zonder nog te weten waarnaar. En dus koop ik er veel voor. Meer dan ik voor mezelf nodig heb, en veel meer dan ik lang had durven dromen. 

Op het strand bij Veere (2002)

In de zomer van 2002 vierden we onze vakantie voor het eerst in Zeeland. Drie weken lang woonde we in Veere, met zicht op de toren van de Grote Kerk. Op de mooiste dagen, en dat waren er veel, leefden we op het brede strand dat al net zo leeg en rustig was als Veere zelf. Even tijdloos ook. Die dagen trok de zon zijn baan langs een zomerse hemel en veranderden telkens licht en kleuren. De ochtend doopte zich in diepe tinten en lange zachte schaduwen die midden op de dag verhardden onder een genadeloze zon.
Het ruime strand vormde het toneel voor het spel van lucht en licht en wolken. Zo voelde het en elke schakering en elke omzetting vertelde een eigen deel van het grote verhaal. Voor wie het zag. Voor als ik het zag, tussen de bedrijven door. Tussen het voetballen en het dollen in de golven door, want het genieten van het hoge toneel viel samen met het spel, met voeten in het warme zand. Op die momenten weet ik het zeker: de vrolijk en onbevangen spelende mens is voor mij de mooiste.
Terug in Veere schilderde ik ervan. Het was dromen uit de herinnering aan die dag. Een herinnering die zich vermengde met al die andere van dagen aan het strand, waar dan ook. Met die van dertig dagen aan het strand van Ouddorp in de zomer van 1983, toen ik geslaagd was en de zeeën tijd die dat opleverde, samenviel met een heerlijk warme en lange zomer op Flakkee. Mijn laatste zomer op Flakkee en dat wist ik goed. Het verklaarde dat ik die lange zonnige weken niet aan het werk ging, maar naar het strand, hoezeer mijn vader zich ook hardop afvroeg wat ik al die dagen toch op het strand te zoeken had. Ik verkoos de zanderige houten vloeren van de strandtent en de brandende en bruinende zon, het liften van en naar het strand met Moonlight shadow van Mike Oldfield uit de radio op het hete asfalt aan het eind van lange dagen, boven zoveel honderd gulden. Ik nam er de herinneringen van in me op. Van de kleuren in de ochtend, de wolken zo dun, dat je ze geen wolken noemen kon, van het gloeiend hete zand, het blauw en violet. Van de vrijheid, van als het mee zou zitten nog zoveel voor me.
Op de stranden bij Veere viel het allemaal samen, en ik genoot. Net als van het schilderen ervan.    

Een wolk als kompas (2001)

Nog een keer koos ik voor een hoog schilderij. Om nog een keer te schilderen vanuit de verbinding tussen aarde en hemel. Er vormde zich een vervreemdende wereld als bij opkomend noodweer zoals ik dat kende uit herinnering. Als wolken groen kleuren en het nog aanwezige licht op een benauwende manier wordt gevangen. Er bleef nog licht over en op de aarde, die ik met hoekige vormen had verbeeld, zoals eerder als ik de diepere beschouwing verkoos boven de directe ervaring, viel daarvan ook nog ruimschoots genoeg om niet te wanhopen. Nog lang niet.
Zonder vooropgezet plan ontwikkelde zich het beeld, kwamen associaties op en liet ik me in het beeld opnemen en meeslepen. Een wolk dook op als een kompas, als richtingwijzer, zoals voor het volk Israël dat uit het slavenbestaan in Egypte was weggetrokken op weg naar het land van verlangen. 
Het beeld dat het schilderij nu bij me oproept,  is dat van de tijd dat het leven niet langer toelacht en de eindigheid zich opdringt, dat mensen alles lijkt te ontvallen. Als het aankomt op leven in het schijnsel van herinneringen, van verhalen en overgebleven idealen, van waarheid die werd gevonden, of ooit op het hart werd gedrukt. Als het aankomt op een kompas om niet geheel te verdwalen. En een kompas hebben we allemaal. De één een kompas dat ervaren wordt als van boven, de ander als een van beneden zondermeer.
Het mysterie dat ons omgeeft doet mensen en gemeenschappen van mensen zoeken naar orde in de chaotische wereld waarin ze het moeten zien te redden. En meestal betekent dat, dat het mysterie begrijpelijker en de wereld kleiner en jonger wordt. Om te kunnen overzien in tijd en ruimte, want overzicht geeft rust en wekt de indruk dat we grip op de situatie, op ons leven hebben. Een manier van doen die zich wereldwijd onbewust van mensen meester maakt en werelden van verbeelding schept die soms duizenden jaren lang verder worden verfijnd. Om te kunnen leven en, waar het er op aankomt, te kunnen overleven.
Als we bij de geboorte ontwaken in een van die werelden van verbeelding, is de kans groot dat we opgroeien met de overtuiging dat die wereld de enige werkelijkheid is. Dat wie het anders ziet ziende blind en horende doof is. Maar hoewel het iedereen gegund is in de eigen wereld te blijven, en het daarin blijven vaak ook maar het beste is - omdat het er goed kan zijn, er zoveel wijsheid in wordt gevonden, vermeerderd, meegedragen en uitgedragen, zoveel goedheid ook en in liefde omzien naar de ander - zijn het wel werelden van verbeelding. Reacties op het mysterie. En er zijn er zoveel. Binnen de wereldgodsdiensten en daarbuiten. Werelden vol betekenis en inzicht. Allemaal met een kompas voor als het er op aankomt, en daarom voor zoveel mensen onmisbaar, levensreddend en bij de een meer dan bij de ander bron van onpeilbaar geluk.

Bevrijding in De Kwade Hoek (2001)

De Kwade Hoek is een buitendijks natuurgebied ten noorden van Goedereede dat bestaat uit duinen, duinvalleien en een strandvlakte, waar de vorming van het land alle ruimte krijgt. Vanaf mijn eerste bewuste kennismaking met de natuur ken ik dit gebied. Eerst op zaterdagmiddagen met mijn vader en later ook, en steeds meer, alleen, heb ik er uren gewandeld. Ik heb er genoten van de heerlijke watermunt, van heelblaadjes en duizendguldenkruid, van rode en witte ogentroost en de groenblauwe zeedistel.
De laatste jaren is het meer zwerven geworden, meer opgaan in de ruimte van water, zand en wind. De ruimte waarin ik verlangend dromen kan. Waarin ik vrij ben. Volkomen mezelf ben.
Eenmaal de, niet zelden doorweekte duinvalleien door en de duinen over, ontvouwt zich de wijdse ruimte van de zoute strandvlakte, waar in de zomer de zon genadeloos staat te branden. Waar in andere seizoenen harde winden gevuld met zand het landschap geselend afbreken en opbouwen, tot het is vastgelegd door zoutminnende planten die tegen de dynamiek en de omstandigheden daar zijn opgewassen. Het gebied is al door velen opgemerkt en ontdekt. Door dromers, door vogelliefhebbers en natuurbeschermers, zoekers van rust en ruimte. Maar nooit is de aandacht massaal. Het is een wereld voor het geluk van de enkeling.
Bij het tot stand komen van dit schilderij koos ik die wereld uit. Ik vulde de lucht, en won er weer ruimte op terug door er wolken van te wissen. Tot het goed was. Tot het mijn Kwade Hoek geworden was met wolken die mijn muziek zijn op die mooiste dagen. Ik geniet ervan als hier de zon mij teistert of de genadeloze wind. Als het zand in vlagerige stroken opgejaagd een weg zoekt over het strand. Als de leeuwerik er op hoge toon grote hoogten zoekt. Ik ben er onvoorstelbaar thuis. Ontmoet er mezelf. Realiseer me er op een vanzelfsprekende manier, dat ik onderdeel ben van een groter geheel. Voel me er in hogere sferen, zonder te wagen, ook niet met een enkel woord, het mysterie dat ik daar ervaar vast te leggen. Ik zou het alleen maar kleiner maken. Ik zou het alleen maar geweld aan doen.
De strandvlakte opgaan, in werkelijkheid of schilderend, is voor mij bevrijding. Ik laat er de last van al het moeten en al het doen wat hoort, van alles wat iedereen denkt of dacht van wie dan ook van me af. En er wordt wat van anderen gedacht en gesproken. In uitgebreide betogen en tussen neus en lippen door wordt van anderen het beeld in stand gehouden, dat ooit van die ander werd gevormd. Terwijl bevrijding zou moeten worden gegund. Terwijl het leven zou moeten worden gegund. Het is het genadeloze van kleine (maar net te grote) gemeenschappen waar iedereen elkaar 'kent' en waar met meerderheid van stemmen iemand wordt verworpen of omarmd. Van geloofsgemeenschappen waar mensen in hun hemel welkom zullen zijn en anderen niet. Van media en misbruikers van media die met een geschetst beeld mensen verlammen en verguizen.
Het beeld van de Kwade Hoek roept me op, de gevonden vrijheid de ander te gunnen. De ander de kans te geven zichzelf te zijn en steeds weer anders. Het is ook voor mij niet verkeerd er alleen al om die reden - en er zijn nog heel wat redenen meer - er een paar keer per jaar te zijn.

Wolkenlucht (2001)

Wolkenluchten slepen me steeds weer mee in hun energieke verhaal boven de horizon. Ze raken me. Roepen energie in mij wakker; het meest als ze bij noordwestenwinden, tegen een achtergrond van hard blauw, met hoge stapelwolken voorbij drijven. In de tijd heeft iets of iemand mij die taal geleerd. Een taal die ik eerst alleen kon lezen en gaandeweg heb leren schrijven zodat ik er mijn eigen verhalen mee kon vertellen. Van wat ik beleefde, maar niet beredeneren kon.
Deze keer koos ik voor een staand schilderij en dat zegt meer dan van hoogte en breedte als kille maten. Het is kiezen voor het tot stilstand komen van het verhaal dat zich bij liggende formaten van links naar rechts ontrolt. Het is kiezen voor de verticale lijn. Voor de verbinding tussen aarde en hemel, wat van oudsher in onze beleving verbinding is tussen onze wereld en die daarboven, tot waar we geen toegang hebben en vanwaar zoveel mensen hulp verwachten.
Boven is de ruimte van de verbeelde goden, van onze verlangens en onze hoop. Daar denken we die ons voorgingen. Soms als sterren in de nacht. Het is een onberedeneerde werkelijkheid, die ik omarmd heb tot waar zij grijpbaar is gemaakt. Tot waar zij domein van het weten geworden is.
Ik schilderde een landschap onder de wolken, waarmee alles maat krijgt. Waarmee hemel en aarde verbonden worden, op elkaar reageren en het samen op een zingen zetten. Een landschap dat ik niet zou hebben geschilderd als ik niet naar het door weilanden en velden omgeven Kampen was verhuisd, onder wolken die ik niet had geschilderd als niet op Flakkee mijn jeugd had doorgebracht. Het werd er tot een plaats waar ik eindeloos wil dwalen, tot een manier waarop ik wil zijn. Hemel en aarde als vanzelfsprekend met elkaar verbonden. Zonder het ervaren mysterie te willen vatten. Gewoon maar verhalen vertellen, in eindeloze variaties, zoals we dat al zoveel eeuwen doen.

     

Ons ongewisse leven (2001)

Schilderend had ik me al vaak bewust werelden verbeeld waarin ik wilde zijn. Waar ik naar terugverlangde. Om me terug te laten voeren in de tijd. Naar ervaringen. Naar mensen en plaatsen waar ik met hart en ziel aan verbonden ben. Soms ging het anders en liet ik me meevoeren in de onbekende wereld waarin ik al schilderend terecht gekomen was. Zo ging het ook nu weer. Ik was beland in een onheilspellende wereld, waarin ik me omringd door bedreigende machten, verlaten door het licht, maar moest zien te redden. En daar schilderde ik op door. Ik dacht me ergens in het donker, waar ik vol ontzag keek naar wat zich voor mijn ogen voltrok. Zoals ik eens, net buiten Sommelsdijk, een enorme hagelbui opzocht en over me heen zag en liet komen. Ik schilderde het licht, verontrustend weinig soms, ook overdadig veel maar wel steeds verder weg. Buien en hoog opklimmende wolken.
Zo is schilderen ook een stuk opvoeren als in het theater. Een theater waar je zo uit kan lopen, de onbezorgde avond in. Zoals je filmzalen uit kunt lopen en gehoorzalen. Met wat het nu bij me oproept is het meer. Is het ook een beeld van ons leven met machten die ons kunnen maken en breken. Lang en voor sommigen - zo het lijkt, maar schijn bedriegt ook vaak - een leven lang, gaat het goed. Maar vaak ook wordt het licht gedoofd. Van vergeten en verlaten mensen. Van mensen die geliefden, bij wie ze zo gelukkig waren, soms als donderslag bij heldere hemel, verliezen. Van mensen die alles uit handen valt als hun gezondheid het laat afweten of als het ongeluk hen hoe dan ook treft.
Dat ik op dezelfde aarde leef, even kwetsbaar en omgeven door dezelfde machten, doet me de dagen plukken. Tegelijk besef ik dat ik lichtdrager heb te zijn voor wie op welke manier dan ook in het donker verzeild raakt.

Machtige wolken? (2001)

Ten noorden van Goederee op Goeree ligt natuurgebied de Kwade Hoek. Steeds verder groeit daar het strand van zand dat uit het westen door de wind wordt aangevoerd. Het is geen strand voor dagjesmensen; je moet er eindeloos lopen en als je rechtdoor lopend de bruisende zee wil bereiken, modder je voor je het weet, door een zwarte kleiige smurrie. Het is hier werk in uitvoering van de natuur zelf. En juist daarom kom ik er graag. Juist daarom denk ik er graag de mooiste wolkenluchten.
Toen ik weer een wolkenlucht wilde schilderen koos ik in mijn gedachten en uit herinnering dan ook voor de ruime wereld van de Kwade Hoek. Uit niets, althans vanaf wit papier, liet ik ze ontstaan. Zoals wolken groeien op een broeierige dag, steeds hoger, steeds intenser met ongedachte kleuren en tonen. De ondergrond van het strand werd zo het toneel van een dramatisch stuk dat zich boven mijn hoofd afspeelde. Het zijn geen voorbijdrijvende wolken, maar wolken die de stellingen hebben betrokken en het erop aan willen laten komen. Er is nog nauwelijks enig blauw van de lucht te zien en toch bedreigt het mij als toeschouwer niet. Ik zie het aan en kan me er door laten vermaken. Ik zou er ook machten in kunnen zien, goden op strijdwagens die over ons lot beschikken en daarboven om de overwinning strijden. Als een hemelse weerspiegeling van de strijd die op onze aarde wordt gestreden.
Het is als met de werkelijke wolkenluchten die zo nu en dan boven onze hoofden hangen en voorbij drijven. We kunnen ze negeren, we kunnen er verbaasd naar kijken, ons angst in laten boezemen, er zoveel in zien als we willen. Ze kunnen herinneringen en belevingen in ons wakker roepen, ons op gedachten brengen, zoals eeuwenoude eiken, hoge bergen, donder en bliksem en mistflarden deden en nog doen. Het zijn verbeeldingen uit ons besef dat we omgeven worden door machten en krachten groter dan wij. Machten waarvoor we kunnen dansen om regen af te dwingen, waarvoor we kunnen buigen en waaraan we offers kunnen brengen, opdat ze ons zouden ontzien. Verbeeldingen die ons niet leren hoe die machten en krachten zijn, maar wel wie we zelf zijn: kwetsbare en afhankelijke mensen die het er met hun geliefden telkens graag levend en genadig van afbrengen.

    

Ouddorp strand (2001)

De laatste jaren dat ik op Flakkee woonde, begin jaren tachtig, ging ik regelmatig en al in het voorjaar naar het strand boven Ouddorp.  Ik genoot er van de vrijheid, de eigen tijd en de enorme ruimte. Van de kleuren van de lucht van rond half elf als het blauwviolet aan de horizon nauwelijks van de zee was te onderscheiden en prachtig afstak tegen het warme oker van het strand. Het waren de kleuren van de hele dag nog voor me, die me optilden boven het leven van alledag uit.
Als het nog te koud was op het strand gaf ik me in een duinpan, uit de wind, over aan de zon waar ik af en toe in keek met toegeknepen ogen. De stralen schitterden me tegemoet alsof de zon het juist op mij had gemunt. Om het gevoel van die heerlijke dagen op te roepen, hoef ik maar in de zon te gaan liggen en op diezelfde manier in de zon te kijken. Waar ik ook ben, hoe lang het ook geleden is. Het is een onverwoestbare herinnering.
Er gebeurde die dagen verder niets. Het was uren lang alleen ik, de zon, het mulle warme zand, het blauwgroene helmgras en de blauwe lucht. Een paar jaar later schilderde ik er op de academie een groot olieverfschilderij van op doek. In de tere kleuren van die mooie dagen, de wolken flinterdun en het was nauwelijks te zeggen waar ze begonnen en waar ze eindigden. Het is er achtergebleven toen ik de academie verliet en een andere student heeft er is waarschijnlijk de verbeelding van zíjn werkelijkheid overheen gelegd.
En nu had ik het opnieuw opgepakt en er weer van geschilderd. Nog een keer het voorjaar en de herinnerde vrijheid. Nog een keer de dromerij waar ik elk jaar mee zou willen beginnen en die me er ook de laatste jaren wel eens bracht. Maar ik gaf me er niet de kans te komen tot de rust van die vroegere dagen. Dat wel te doen, is de opdracht aan mezelf voor de eerstvolgende keer. Een zonovergoten dag uitkiezen en dan dertig jaar later diezelfde ervaring als toen...Het voelt, tegen beter weten in, als een overwinning op de tijd.

Amsterdam (2001)

In het voorjaar van 2001 was ik weer eens een dag in Amsterdam. Vanaf het Centraal Station liep ik de stad in. Ik ademde de indrukken in van de drukte van het oude centrum, van mensen die van overal als mieren door elkaar liepen. Ik genoot van de levendige wirwar van trams, fietsers en auto's, van drommen voetgangers en grachten, van de bruggen en als ik me even van het gewoel losmaakte, van de vrolijke wolken boven de stad en boven het water. Ik zag oude kerken, het paleis op De Dam en andere monumentale panden. De groen geoxideerde torens van het Tuschinskitheater, en eindeloze rijen grachtenpanden uit een rijk verleden.
Kerken zag ik er stil en geïsoleerd met een mond vol tanden staan. Verlamd door een Babylonische spraakverwarring in de wereld van het moderne leven, van het moment en neonlicht.  Als bakens in de tijd. Maar ook als vuurtorens aan de kust, waar schepen met radar ze wel waarderen, maar niet nodig hebben.  Een handjevol mensen probeert de boel nog draaiende te houden. Mensen die er zeker van zijn dat de schat aan taal, aan oog voor mensen hun (vrije) tijd meer dan waard is. Zij geloven er nog wél in. In omzien en verlossing, in bevrijding en verzoening. Ook als het woorden van een hemel op aarde geworden zijn. Of juist dan. En ze gaan ervoor die ene te redden. Ze denken niet (meer) in grote getallen. Hun doel is, er te zijn.
Weer thuis, wilde ik er van schilderen. Niet van die ene gracht of straat of van dat ene moment, maar van die ene hele dag in Amsterdam, waar ik zo had genoten. Waar het mooi was er een dag te zijn en zoveel indrukken toe te laten. Maar dan ook weer op tijd weg. Omdat met het doven van het licht de stad omslaat naar haar donkere kant. Die het daglicht niet verdragen, komen dan uit stegen en holen. In het donker is de stad hún domein. Op de dag voel je dat ze er huizen, dat er machten in de stad schuilen die het leven van mensen bedreigen, maar ze tonen zich dan alleen nog op de plaatsen waar je niet wezen moet.
Maar daarvoor bezoek ik de stad niet. Ik wil er verrijkt vandaan komen. Kijk er met andere ogen. Zoek er het zonlicht, dat de façades van hoge grachten- en winkelpanden betovert, geniet er van mist met al die grijzen en bruinen, van boekwinkels vol gedichten en verbeeldingen en van zoveel mooie mensen die hun hart volgen en er volop en uniek durven zijn. En ik vind er, tussen al het andere door, een wereld van bloemen, water, lieve mensen, wind, vogels, wolken en de zon. Ook daar.

Wachten op de morgen (2001)

In de roes van de ontdekte nieuwe manier van verbeelden, schilderde ik door. Ik vertelde het enthousiast aan mensen dichtbij: 'Ik heb een manier gevonden om alles te kunnen schilderen'. En met dat alles bedoelde ik alles wat in mij was aan ervaren, aan leven, aan ontroering, aan geluk, aan strijd tussen machten, aan hoop en aan vrezen. De stille afgewogen vormen van de maanden ervoor, kwamen tot leven. Er ontstonden werelden vol geest. Een jaar lang had ik intensief geschilderd. Landschappen van herinnering, werelden om in te verdwalen en in op te gaan. Ik had onderwerpen gezocht, en redenen om te schilderen. En nu was het zover dat ik daar de vrucht van plukte.
Aan de linkerkant begon ik mijn verhaal. Als inleiding. Zwaarbeladen wolken, dreigend boven eenzaam donker land. Aan de horizon nog wat licht waar onheilspellend om wordt gestreden. Onbetekenend weinig als je in het volle licht staat, bron van hoop en toch genoeg voor als je in het donker gaat.
Ik kende het van de donkere nacht toen ik het eiland Goeree-Overflakkee alleen rond probeerde te lopen. Om twaalf uur 's nachts was ik Middelharnis uit gelopen, over het Wilhelminabruggetje, de donkere polder in, de donkere druilerige polder door. Het beetje licht onder de zwaarbewolkte hemel was genoeg, zelfs meer dan genoeg om er urenlang overgelukkig alleen te zijn. Zo kán het zijn. Het is tegelijkertijd beeld van mensen die moeten leven in werelden waar het toch al weinige licht door machten sterker dan zij, dreigt te worden ontnomen. Van mensen die alles dreigen te verliezen.
Ik verwonder me erover dat het dan toch genoeg is, een sprankje licht, om de moed niet te verliezen, soms tegen beter weten in. Het is als wachten op de morgen (en ik hoor ze verzuchten in de woorden van de traditie waarbinnen ik ben opgegroeid: '... de morgen, ach wanneer.'). Daarover schilderde ik. Vanuit het licht, maar met de ervaring en de wetenschap dat het maar zo, volkomen anders kan zijn.

 

Als een kind zo blij (2001)

Ik had in voorbije maanden met het schilderijen in kleurvlakken een nieuwe werkelijkheid ontdekt. Een werkelijkheid achter ervaring en beleving. Ik stond ermee als toeschouwer op een afstand van wat om me heen gebeurde en gebeurd was. Ik had het leven aan me voorbij laten trekken zonder er onderdeel van te zijn. En het voelde als ultieme vrijheid.
Maar beiden hebben in ons onderdak: de toeschouwer en die zich overgeeft aan de ervaring zonder te hoeven weten. En dus hebben we te zoeken naar de gewenste balans. Tussen toeschouwen en ervaren. Ieder op een eigen manier, ieder met een eigen verhouding tussen het een en het ander, wat bron is van onbegrip en misverstaan. Bron van scheiding van wegen en het ontstaan van totaal verschillende mensen, werelden en gemeenschappen. Bron van onrust als we met het ouder worden de natuurlijke omgang van een kind met beiden, verliezen of dreigen te verliezen.

Na een tijd van toeschouwen heb ik steeds weer behoefte onder te gaan in het ervaren. En omgekeerd. Ze roepen elkaar in die zin tot de orde, om niet alleen de een en niet alleen de ander te zijn. Schilderend zocht ik na de bezinning, de beleving weer op. Beheerste beleving, wat schilderen, musiceren en dichten nou eenmaal is. De vrijheid van het abstracte schilderen wilde ik niet prijsgeven. Ik nam haar mee in de zoektocht naar wat voor mij ultieme verbeelding zou zijn. Verbeelding waarin de structuur, de ervaring niet uit zou sluiten. Waar vormen in het hele beeld een plek konden krijgen zonder op die plek absurd te zijn. Waarin ik me totaal herkennen zou. Ik zocht een manier van schilderen waarmee ik alles schilderen kon. Zoals ik zoek naar een balans tussen weten en ervaren waarmee ik alles zien kan. Om niet veroordeeld te zijn tot heen en weer pendelen tussen beide. Tot nooit rust en nooit thuis.

En het lukte. Ik had voor mezelf dé manier van verbeelden gevonden. 'Als een kind zo blij', noemde ik het schilderij. Ik zag het voor me, en ik was het. Het was van twee werelden een geworden. Het herinnerde me daarbij opnieuw aan de stille afspraak met mezelf, het kind in mij niet te verliezen. De idealen, de leergierigheid en de vreugde niet. En als het even kon de bewaarde rest van mijn onbevangenheid niet.